برونشیت یا نایژه‌آماس (به انگلیسی: bronchitis) به التهاب نایژه‌ها در شش گفته می‌شود.
برونشیت حاد یا مزمن، نما و تظاهراتی متفاوت دارد. هنگامی که نایژه‌ها ملتهب می‌شوند معمولاً انسداد نسبی راه تنفسی، سرفه و ترشح خلط داریم.
نای(تراکه‌آ( به دو شاخه راست و چپ تقسیم می‌شود که این شاخه‌ها نایژه (برونش) نامیده می‌شود. نایژه راست ۲/۵ سانتی‌متر طول دارد و وارد شش راست می‌شود. نایژه چپ ۵ سانتی‌متر طول دارد و وارد شش چپ می‌شود. نایژه‌ها در داخل شش‌ها به شاخه‌های کوچکتری به نام نایژک (برونشیول) تقسیم می‌شوند. شش راست از ۳ لخته (لوب) و شش چپ از ۲ لخته تشکیل شده‌است. نایژک‌ها در شش‌ها به حفره‌های هوایی کوچکی به نام آلوئول ختم می‌شوند.
بسیاری از افراد در طول زندگی ممکن است به برونشیت حاد دچار شوند که همراه با سرفه و دفع خلط در طی سرماخوردگی می‌باشد. برونشیت حاد معمولاً همراه با تب نیست.
در صورتی که فردی مدت سه ماه در دو سال پیاپی، سرفه‌های همراه با خلط غلیظ بدون وجود علل دیگر سرفه را داشته باشد، وجود برونشیت مزمن قطعی است. این علائم با آمفیزم ریه می‌تواند ... همراه باشد. این التهاب حتی می‌تواند منجر به از بین رفتن پوشش نایژک ها شود. زمانی که نایژک ها به مدت زمان طولانی دچار تحریک می‌شوند، مقادیر زیادی خلط به صورت دائمی ساخته می‌شود و ضخامت پوشش نایژک ها افزایش یافته و سرفه‌های تحریکی افزایش می‌یابد. جریان هوا در داخل نایژک ها با مشکل مواجه شده و ریه‌ها نیز دچار آسیب می‌شوند. سپس نایژک ها مکان مناسبی برای ایجاد عفونت خواهند شد.
** برونشیت مزمن
برونشیت مزمن که اغلب ناشی از استعمال سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی، آلودگی هوا و علل شغلی است همراه با از دست رفتن قابلیت ارتجاعی حبابچه‌های هوایی شش (آمفیزم) جزو بیماریهای مزمن انسدادی ریه (COPD) طبقه‌بندی می‌شود. COPD دارای سه زیر مجموعه است: آمفیزم, برونشیت مزمن و بیماری مجاری هوایی کوچک (SAD). مواد اعتیاد آوری مانند سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی، تریاک، حشیش، شیشه، هروئین و… که به صورت تدخینی یا کشیدنی مصرف می‌شوند حاوی گازهای سمی و خطرناکی همچون مونواکسید کربن بوده و مصرف طولانی مدت آنها باعث تخریب بافت ریه و افزایش احتمال ابتلا به برونشیت می‌شود.
** برونشیت حاد
برونشیت حاد شروعی ناگهانی دارد و برای مدت کوتاهی باقی می‌ماند. معمولاً عواملی مانند ویروسها، باکتریها، قارچها، مواد شیمیایی (مانند استنشاق آمونیاک) و سایر علل می‌توانند باعث برونشیت حاد شوند. بسیاری اوقات برونشیت تنها نیست بلکه با التهاب سایر بخش‌های برونشیت مانند عفونت ریوی (پنومونی)، التهاب نایژک‌ها (برونشیولیت) و دیگر موارد همراه است از این‌رو علائم و درمانی مشابه پنومونی دارد.
در مواردی که عامل بیماریزا ویروس باشد (مانند ویروس سرماخوردگی) درمان آنتی‌بیوتیکی کارآیی ندارد و فقط علائم بیماری مانند سرفه، تب و خس‌خس سینه را می‌توان با داروهایی مانند آنتی هیستامین، گشادکننده برونش و استامینوفن درمان نمود. برونشیت حاد ویروسی حتی بدون درمان هم دوره‌ای کوتاهتر از یک هفته دارد.
** علل ایجاد برونشیت مزمن
سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی
استعمال سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی شایعترین عامل شناخته شده‌ای است که با برونشیت مزمن ارتباط دارد. در حدود 90% از تمامی بیماران معتاد به سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینیی می‌باشند و یا بوده اند). مکانیسم آسیب سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی با اثرات زیر می‌باشد:
• معیوب نمودن حرکات طبیعی مژکهای مجاری تنفسی که در حالت عادی هوای استنشاقی را پاکسازی می‌کنند.
• مهار کردن فعالیت ماکروفاژهای اپی‌تلیال آلوئولها که بلعیدن عوامل آلوده کننده و عفونت‌زا را بر عهده دارد.
• افزایش غدد ترشح کننده موکوس و بدنبال آن افزایش موکوس و ایجاد خلط و همچنین ضخیم شدن لایه مخاطی.
• رها سازی آنزیمهای پروتئولیتیک از گلبولهای سفید و تخریب سلولهای مجاری تنفسی.
• افزایش شدید مقاومت راههای هوایی در اثر انقباض عضلات صاف اطراف آنها که باعث انسداد راههای هوایی می‌شود. سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی کشیدن نه تنها شایعترین عاملی است که سبب انسداد مزمن راههای هوایی می‌شود بلکه اثر سایر عوامل مسبب بیماری را نیز افزایش می‌دهد.
آلودگی هوا
میزان بروز و مرگ و میر برونشیت مزمن در مناطق شهری صنعتی بالاتر از مناطق دیگر است و ارتباط برونشیت با افزایش آلودگی هوا با دی اکسید گوگرد و بعضی مواد دیگر به وضوح نشان داده شده است.
شغل
در کارگرانی که در تماس با غبارهای آلی و غیر آلی و یا گازهای مضر هستند، برونشیت مزمن شایع است. به عنوان مثال برونشیت در کارگران کارخانجات پلاستیک سازی (به علت تماس با دی‌ایزوسیانات تولوئن) و یا کارخانجات آسیای پنبه بیشتر دیده شده است.
عفونت
بر اساس مطالعات پزشکی ، بیماری حاد تنفسی از جمله عوامل اصلی در ایجاد و پیشرفت برونشیت به شمار می‌رود. همچنین از علل حملات حاد برونشیت است.
ژنتیک
• کمبود 1α آنتی‌تریپسین (نوعی مهار کننده پروتئاز‌هاست و جلوی الاستاز نوتروفیلها را می‌گیرد و نقش حفاظتی بافت ریه را دارد.) تنها اختلال ژنتیکی است که بطور خاص با بیماری انسداد مزمن ریه ارتباط دارد.
چه کسانی مستعد ابتلا به برونشیت مزمن می‌باشند؟
میزان ابتلای خانم‌ها بیشتر از آقایان است. افراد بالای 45 سال استعداد ابتلا بیشتری نسبت به سنین دیگر دارند. سابقه خانوادگی بیماری سل، چاقی، وجود بیماریهای تنفسی دیگر و کسانی که مشغول به کار در محیط‌های پرگرد و غبار هستند، آمادگی بیشتری برای ابتلا به برونشیت مزمن را دارند.
** تشخیص
* رادیوگرافی قفسه سینه : در برونشیت مزمن ساده، هیچ گونه علامتی در عکس ریه وجود ندارد، مگر اینکه عفونت هم وجود داشته باشد و یا اینکه علایم نارسایی قلبی به صورت افزایش عروق ریوی در عکس ریه دیده شود.
* آزمون عملکرد ریوی یا اسپیرومتری
* * گازهای خون سرخرگی : وضعیت گازهای خون غیر طبیعی می‌شود، طوری که مقدار دی‌اکسید کربن خون بالا می‌رود و مقدار اکسیژن خون کاهش پیدا می‌کند.
** عوارض احتمالی
بیماری انسدادی مزمن ریه
پنومونی (ذات الریه) مکرر
درمان برونشیت مزمن
هدف اصلی در درمان برونشیت مزمن، کاهش تحریک نایژک ها می‌باشد. کسانی که درمان می‌شوند، بهبودی کامل نمی‌یابند، ولی علائم بیماری کاهش یافته و از گسترش بیماری و بروز عوارض آن جلوگیری می‌شود.
** درمان
ترک سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی
در بیمار مبتلا به برونشیت ترک سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی باعث افزایش طول عمر می‌شود، میزان بروز بدخیمی را کاهش می‌دهد و همچنین میزان بروز بیماریهای قلبی- عروقی را کاهش می‌دهد.
داروهای گشاد کننده برونش
این داروها از طریق افزایش جریان هوا و کاهش حجم پایان بازدمی و میزان هوای باقیمانده در ریه تنگی نفس را در بیمار کاهش می‌دهند و بر توانایی فعالیت بیمار می‌افزایند. از جمله این داروها سالبوتامول ، آلبوترول ، تربوتالین و سالمترول و همچنین ایپرتروپیوم بروماید می‌باشند که بیشتر به صورت اسپری استفاده می‌شوند.
کورتونها
این داروها از طریق مهار روند التهاب ، باعث پایین آمدن شدت بیماری و بهبود تنگی نفس فعالیتی می‌شوند.
اکسیژن
اکسیژن در بیمارانی که غلظت CO2 خون آنها بالا بوده و غلظت O2 خون خیلی پایین باشد و همچنین اگر هیپوکسی شدید موقع فعالیت یا خواب داشته باشد، کاربرد پیدا می‌کند. در این بیماران اکثرا باعث بهبود تنگی نفس موقع فعالیت شده، عملکرد عصبی- روانی را بهتر می‌کند همچنین جلوی بروز نارسایی قلبی را می‌گیرد.
پیشگیری و درمان عفونت
در بیماران مبتلا به برونشیت که عارضه قلبی در آنها ظاهر شده، تزریق سالانه واکسن آنفلوانزا و واکسن پنوموکوک توصیه می‌شود، تا از بروز عفونت تنفسی جلوگیری شود.
درمان حمله حاد برونشیت
معمولا حمله حاد بیماری به علت عفونت ایجاد می‌شود که در این صورت خلط بیمار افزایش پیدا کرده و حالت چرکی پیدا می‌کند و ممکن است تنگی نفس شدت پیدا کند. که در اینصورت درمان با آنتی‌بیوتیک لازم است. به همراه آن سایر داروهای ذکر شده و اکسیژن هم باید به بیمار داده شود. تجویز مایعات خوراکی برای رقیق شدن ترشحات مفید بوده و فیزیوتراپی قفسه سینه و تخلیه خلط برای بیمار کمک کننده خواهد بود. در صورت شدت تنگی نفس و کبودی و یا اختلال هوشیاری بیمار (که ناشی از نارسایی تنفس است) باید بیمار در بیمارستان بستری شده و مراقبتهای لازم انجام شود.
* اگر فرد در محیط کار خود با گرد و غبار و بخار سر و کار دارد، پزشک باید تغییر محیط کار را به بیمار خود توصیه نماید. تمامی افراد مبتلا به برونشیت مزمن باید برنامه‌ای به منظور داشتن یک روش زندگی سالم را داشته باشند. بهبود سلامت عمومی یک فرد، توانایی بدن وی را جهت مقابله با عفونت‌ها افزایش می‌دهد.
فرد مبتلا به برونشیت بایستی مصرف سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی را به طور کامل قطع کند. از محیط‌های دارای آلودگی هوا و گرد و غبار اجتناب نماید. از ورود به محیط‌های سرد به صورت ناگهانی خودداری کند
* مصرف آنتی بیوتیک مناسب و داروهای متسع کننده راههای هوایی و داروهای خلط آور با تجویز پزشک بایستی صورت پذیرد. زمان استفاده از آنتی بیوتیک محدود بوده و نیازی به مصرف دائم آن نیست.
* استفاده از مایعات گرم فراوان در حد 2 تا 3 لیتر در روز باعث رقیق شدن خلط و تخلیه بهتر آن می‌شود.
* مصرف رژیم غذایی متعادل و صحیح و نگه داشتن وزن بدن در محدوده ایده آل از اقدام‌های لازم دیگر در روند درمان است.
* انجام ورزش‌های سبک منظم بدون ایجاد خستگی از کارهای دیگر مورد نیاز در درمان بیماری است.
* برای ناراحتی خفیف می‌توانید از استامینوفن برای کاهش تب، و داروهای ضد سرفه استفاده کنید. از داروهای ضد سرفه تنها زمانی استفاده کنید که سرفه بدون خلط باشد. توجه داشته باشید که متوقف کردن سرفه به طور کامل می‌تواند خطرناک باشد، زیرا این کار موجب تجمع ترشحات مخاطی و مواد تحریک‌کننده در لوله‌های نایژه‌ای می‌شود. با گیر افتادن این ترشحات احتمال بروز ذات‌الریه افزایش و تبادل اکسیژن در ریه‌ها کاهش می‌یابد.
اگر شما مبتلا به برونشیت مزمن هستید چه کار باید کنید؟
- در ابتدای شروع سرماخوردگی یا هر گونه عفونت تنفسی حتماً به پزشک مراجعه نمایید.
- سیگار، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی را فورا ترک کنید.
- از یک برنامه غذایی سالم، مغذی و متعادل استفاده نمایید و وزن بدن خود را در حد ایده ال نگه دارید.
- بدون آن که خود را بیش از حد خسته کنید، هر روز فعالیت‌های بدنی منظم انجام دهید.
- از پزشک خود جهت تزریق واکسن آنفلوانزا یا پنوموکوک سئوال کنید.
- از تماس با افراد مبتلا به سرماخوردگی یا آنفلوانزا در خانه یا اجتماع خودداری نموده و از محرک‌های تنفسی نظیر تماس با دود سیگار، قلیان، تریاک و سایر مواد مخدر تدخینی و سایر آلاینده‌های محیطی اجتناب ورزید.
